Mapa Serwisu
|
| Wstęp |
|
Admin1 dnia marca 12 2007 23:53:36
|
Wstęp
Zwołana przez ONZ do Rio de Janeiro w Brazylii Konferencja Narodów Zjednoczonych „Łrodowisko i Rozwój” (UNICED) w dniach od 3 do 14 czerwca 1992 roku zaowocowała między innymi przyjęciem „Deklaracji z Rio de Janeiro” określającej prawa i obowiązki państw w procesie realizacji podstawowych zasad ekorozwoju (tzw. AGENDA 21). Dla koordynacji zapisanych w AGENDZIE 21 postanowień i rekomendacji Szczyt Ziemi Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych powołał Komisję Trwałego Rozwoju NZ (UN CSD). Polska uczestniczy w pracach UN CSD od początku jej istnienia.
Wdrożenie AGENDY 21 w Polsce nałożyło się na okres głębokich reform politycznych, społecznych i gospodarczych trwających nieprzerwanie od 1989 roku do dnia dzisiejszego oraz wchodzący w fazę decydującą okres przystosowania Polski do wejścia do Unii Europejskiej.
Zmiany ustrojowe, społeczne i gospodarcze rozbudziły w polskim społeczeństwie nadzieję na szybką i wyra¼ną poprawę warunków życia. Nadzieje te dotyczą zarówno sfery finansowej, socjalnej jak i środowiskowej. Kryzys gospodarczy na początku lat 90-tych a następnie dynamiczne tempo rozwoju gospodarczego kraju, liczne napięcia społeczne obserwowane na przestrzenia lat 90-tych aż do dnia dzisiejszego oraz niezrozumienie przez kręgi rządzące istoty zasad zrównoważonego rozwoju wpływają w decydujący sposób na zakres i formę wdrażania AGENDY 21 w Polsce.
Lata 1991 - 97
10 maja 1991 roku, czyli na rok przed Szczytem Ziemi w Rio de Janeiro, Sejm przyjął uchwałę „Polityka ekologiczna państwa”. Dokument ten był próbą nowego spojrzenia na ochronę środowiska w warunkach głębokich przemian systemowych. Podstawowym założeniem polityki ekologicznej było przyjęcie zasady trwałego, zrównoważonego rozwoju, odnoszącego się do całej sfery działalności społeczno-gospodarczej, w tym uznanie takich zasad jak: zasada praworządności, likwidacji zanieczyszczeń u ¼ródła, uspołecznienia, ekonomizacji, wspólnego rozwiązywania europejskich i globalnych problemów ochrony środowiska, regionalizacji i zasada wyboru priorytetów.
Przyjęta w czerwcu 1992 roku na Szczycie Ziemi AGENDA 21 w pełni korelowała z „Polityką ekologiczną państwa” uchwaloną w 1991 roku. Jednakże dla skutecznej i trwałej poprawy stanu środowiska w Polsce polityka ekologiczna państwa wymagała stworzenia instrumentów jej realizacji. Nie stworzono programu i harmonogramu legislacji w zakresie ochrony środowiska z uwzględnieniem sprzężeń pomiędzy elementami środowiska, gospodarką przestrzenną oraz strategią gospodarczą i społeczną.
W efekcie w okresie 1991-97 ujawniły się w sposób jakby naturalny, samoczynny pozytywne efekty przemian gospodarczych i ustrojowych. Nie wykorzystano natomiast tego okresu dla bardziej zdecydowanej promocji działań proekologicznych, kreujących społeczeństwo ekorozwoju w nawiązaniu do zapisów zawartych w uchwalonej przez Sejm w maju 1991 r. „Polityce ekologicznej państwa” oraz do ustaleń przyjętych na konferencji w Rio w 1992 r. Nadto „Polityka ekologiczna państwa” poza działaniami, leżącymi w sferze kompetencji resortu ochrony środowiska, nie została przełożona na programy realizacyjne w innych resortach, nie stała się także podstawą do powstania strategicznych dokumentów dotyczących rozwoju kraju. Oznacza to, że ekorozwój nie stał się kanwą rozwoju społecznego i gospodarczego Polski.
Dynamicznie rozwijająca się w latach 90-tych gospodarka Polski dokonywała przemian przy mniejszym relatywnie obciążeniu środowiska. Zużycie energii utrzymywało się na stałym poziomie przy jednoczesnym szybkim wzroście gospodarczym, zużycie wody w przemyśle było dwukrotnie bardziej efektywne niż przed zmianami, a ilość zanieczyszczeń, odprowadzanych do środowiska w przeliczeniu na jednostkę produkcji czy usługi, była mniejsza. Nie oznacza to jednak zahamowania procesów degradacji środowiska, lecz ich osłabienie. Propaganda sukcesu w zakresie ochrony środowiska prowadzona przez resort ochrony środowiska praktycznie w całych przedziale lat 90-tych doprowadziła do sytuacji w której społeczeństwo jest przekonane o znacznej poprawie stanu środowiska i nie dostrzega starych i nowych zagrożeń. Przyjęcie tezy, że stan środowiska się poprawia, jest szkodliwe dla formułowania polityki ekologicznej państwa i tworzenia nowych niezbędnych mechanizmów ekonomicznych.
Po upadku socjalizmu pojawił się, powszechnie akceptowany przez społeczeństwo i zdecydowanie promowany przez państwo oraz przedsiębiorców, model konsumpcji oparty na tradycyjnych wzorcach zachodnich i prowadzący do stworzenia społeczeństwa nadkonsumpcyjnego. Stanowi to najpoważniejsze zagrożenie dla środowiska, niedostrzegane i lekceważone przez władze. Model takiej konsumpcji jest nagminnie promowany przez media, system reklam, które do celów promocji dóbr konsumpcyjnych niszczących środowisko nadużywają niestety piękna przyrody. Skala tego zjawiska jest tak masowa, że mimo zwiększenia w mediach ilości programów przyrodniczych oraz ekologicznych, nie mają one większych szans oddziaływania na szerokie masy społeczeństwa, zwłaszcza, że nadaje się je w czasie mniejszej oglądalności.
Generalnie wyłania się dość smutny obraz braku zrozumienia potrzeby jakiejkolwiek polityki państwa w tym zakresie. Zdecydowanie promowany jest pokonsumpcyjny styl życia na wzór państw zachodnich, co stoi w zdecydowanej sprzeczności z zasadami ekorozwoju.
W pierwszej połowie lat 90-tych nastąpił istotny spadek wartości emisji podstawowych zanieczyszczeń powietrza. Jednakże tempo ograniczania emisji zanieczyszczeń do atmosfery słabnie, co oznacza wyczerpywanie się prostych rezerw. Już w roku 1996 emisja SO2 wzrosła o 1,3% w stosunku do roku 1995, NOx o 2,9% zaś CO o 6%.
Tablica 1. Całkowita emisja głównych zanieczyszczeń powietrza w Polsce.
Rodzaj zanieczyszczenia 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997
w tysiącach ton
Dwutlenek siarki 3910 3210 2995 2810 2725 2605 2376 2368 2181
Dwutlenek azotu 1480 1280 1205 1130 1120 1105 1120 1154 1114
Dwutlenek węgla 381500 388000 372300 372000 372300 330000 373200 362300
Niemetaliczne lotne związki organiczne 1121 1123 1083 1037 1094 1076 1089 1079
Amoniak 550 508 447 342 384 380 364 350
Pyły 2400 1950 1680 1580 1495 1395 1308 1250 1130
Należy także stwierdzić, że mimo znacznej redukcji emisji zanieczyszczeń do powietrza w latach 1989-1995, Polska pozostaje jednym z głównych emiterów tych zanieczyszczeń w Europie, szczególnie dotyczy to emisji dwutlenku siarki, dwutlenku węgla, a przede wszystkim pyłów.
Głównym ¼ródłem zanieczyszczeń powietrza jest energetyka zawodowa i przemysłowa oraz technologie przemysłowe. Stopień redukcji tych zanieczyszczeń w urządzeniach ochronnych jest bardzo niski (37,8% w 1998 r), gdyż ok. 86% zakładów uciążliwych dla czystości powietrza nie posiada urządzeń i instalacji oczyszczających gazy.
Emisja tlenków siarki w Polsce, zarówno w odniesieniu do jednego mieszkańca, jak i w odniesieniu do PKB, jest kilkukrotnie wyższa od emisji w rozwiniętych krajach europejskich. W przypadku emisji pyłów, wska¼niki emisji w Polsce przewyższają wska¼niki krajów europejskich kilkunastokrotne .
Tablica 2. Emisja głównych zanieczyszczeń powietrza - dane z roku 1995 - w kg związku na 1 mieszkańca oraz w kg związku na 1000 dolarów USA PKB, dla Polski i niektórych krajów UE.
Kraj SOx NOx Pyły
kg/1m.
kg/tyś$PKB kg/1M kg/tyś$PKB kg/1M kg/tyś$PKB
Polska 67,7 14,4 29,0 5,8 34,6 6,9
Francja 17,4 0,9 25,8 1,4 3,6 0,2
Niemcy 36,8 2,1 27,1 1,6 9,3 0,5
Wlk. Brytania 40,3 2,4 39,1 2,3 4,0 0,2
UE - 15 31,3 1,9 32,3 2,0 - -
W związku z dynamicznym rozwojem motoryzacji w Polsce przewiduje się znaczny wzrost emisji NOx w najbliższych latach. Skala zjawiska jest bardzo niepokojąca: np. do 2010 r. przewiduje się w stosunku do roku 1990 dwukrotny wzrost ilości samochodów: 2,2 raza ilość przebiegu samochodów ciężarowych (tonokilometr). Oznacza to znaczne zwiększenie zajmowanej przestrzeni przez transport, wzrost emisji zanieczyszczeń (głównie powietrza), hałas, wzrost ilości odpadów, a w konsekwencji wysokie koszty zewnętrzne, także związane z wypadkami i utratą czasu w wyniku korków na drogach.
Nie zwrócono uwagi na podstawowe procesy, które zachodzą na obszarach wiejskich w Polsce. Rolnictwo i tereny wiejskie stoją przed zasadniczą restrukturyzacją związaną z przystąpieniem do Unii Europejskiej. Dziwi więc fakt, że w projekcie ustawy o dostępie do informacji o środowisku i ocenach oddziaływania na środowisko, w rozdziale dotyczącym ocen strategicznych, nie uwzględniono strategii rozwoju rolnictwa. W dalszym ciągu w społeczeństwie polskim podtrzymywany jest mit o stosunkowo niewielkim zużyciu nawozów mineralnych oraz chemicznych środków ochrony roślin w rolnictwie oraz w związku z tym, że ta gałą¼ gospodarki nie powoduje istotnego zagrożenia dla środowiska. Dostępne dane statystyczne zaprzeczają temu twierdzeniu. Polska należy do państw, które stosują dużą masę nawozów azotowych i fosforowych. Uwidacznia się to szczególnie w zużyciu nawozów w przeliczeniu na głowę mieszkańca, w tym zakresie wyprzedzamy liczne państwa o bardzo intensywnym rolnictwie. W Polsce występują duże różnice w zużyciu nawozów na ha. W paśmie województw od Pomorza przez Wielkopolskę do Łląska Opolskiego zużycie nawozów odpowiada zużyciu w państwach UE o intensywnym rolnictwie.
Azot wprowadzany z nawozami mineralnymi nie ulega nagromadzeniu w glebach ornych. Azot nie wykorzystany przez uprawianie roślin rozprasza się w środowisku, gdzie ulega kolejnym przemianom i powraca ostatecznie do atmosfery w postaci azotu cząsteczkowego w wyniku procesu denitryfikacji. Przed zakończeniem tego cyklu związki azotu w środowisku przyczyniają się do degradacji, polegającej na pogłębieniu efektu cieplarnianego, niszczeniu stratosferycznej strefy ozonowej, zakwaszeniu środowiska, pogarszaniu jakości wody pitnej oraz eutrofizacji środowiska lądowego i wodnego.
Ponad 76% azotu wnoszonego do środowiska w Polsce pochodzi z produkcji rolnej i spożycia żywności. Związki azotu emitowane ze spalania surowców energetycznych stanowią mniej niż 24% ogólnego wnoszenia azotu ze ¼ródeł antropogenicznych. Pomimo to główne zaangażowanie polityczne i ekonomiczne państwa skierowane jest na ograniczenie emisji tlenków azotu z energetyki, transportu i przemysłu. Należy nadto dodać, że emitowany z rolnictwa amoniak stanowi ponad 30% potencjału zakwaszającego emitowanych gazów w Polsce. Rolnictwo jest także głównym ¼ródłem zanieczyszczenia związkami azotu (azotanami) wód podziemnych.
W Polsce rocznie zużywa się obecnie ponad 300 tyś ton P2O5 z nawozów mineralnych, co stawia nas na szóstym miejscu w Europie. Najwięcej nawozów fosforowych stosuje się w regionach i gospodarstwach, gdzie gleby mają wysoką lub bardzo wysoką zawartość fosforu, uważaną za nadmierną z punktu widzenia ochrony środowiska, powodując dalsze ryzyko pogarszania się jakości wody. Z ok. 417 tyś ton P2O5 wniesionego do środowiska w 1995 roku 380 tyś ton związanych było z produkcją i konsumpcją żywności. Fosfor rozproszony w środowisku powoduje jego eutrofizacją.
Oprócz problemów związanych ze stosowaniem nawozów w rolnictwie bardzo istotnym czynnikiem zagrożenia środowiska w gospodarstwach rolnych jest produkcja zwierzęca i związana z nią duża masa odchodów zwierzęcych. Skażenie bakteriologiczne wód powierzchniowych, pochodzące z produkcji zwierzęcej, powoduje dyskwalifikację jakości wody w licznych odcinkach monitorowanych polskich rzek.
Okres 1992-96 wykorzystano do rozwiązywania tradycyjnych problemów ochrony środowiska, a nie do wdrażania ekorozwoju i zapisów zawartych w Agendzie 21. Szanse wykorzystania okresu transformacji do głębokiej restrukturyzacji proekologicznej gospodarki i społeczeństwa, są stale tracone a możliwości jakie dawała Agenda 21 w znacznym stopniu niewykorzystane. Mimo Konferencji w Rio, Polska idzie dalej drogą typową dla państw zachodnich, czyli budowania gospodarki rynkowej w małym stopniu uwzględniającej interes przyszłych pokoleń i ochrony różnorodności biologicznej oraz tworzenia społeczeństwa nadkonsumpcyjnego.
Lat 1997-99
6 kwietnia 1997 roku weszła w życie nowa Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej. Artykuł 5 Konstytucji stanowi:
Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.
Niestety do dnia dzisiejszego nie powstały żadne mechanizmy prawne realizacji zasady zrównoważonego rozwoju zapisanej w Konstytucji.
Można z całą odpowiedzialnością stwierdzić, że w okresie 1997-99 nie zaszły żadne istotne zmiany przyspieszające wdrażanie w Polsce AGENDY 21.
Z całą mocą potwierdziła to także odbyta w Sejmie 19 lutego 1999 roku debata ekologiczna. Sejm uznał, że przedstawione w czasie debaty materiały i informacje dowodzą, że nastąpiło istotne ograniczenie emisji podstawowych zanieczyszczeń, pozwalające na zapoczątkowanie procesu poprawy stanu środowiska naturalnego. Znaczącą rolę w tym procesie odegrała realizacja „Polityki ekologicznej państwa”. Jednakże wraz z dokonującym się w Polsce postępem cywilizacyjnym, pojawiają się nowe zagrożenia ekologiczne, do przeciwdziałania którym stosowane dotychczas przez państwo środki można uznać za niewystarczające. Należą do nich między innymi rodząca się na wzór państw wysoko rozwiniętych dominacja konsumpcji materialnej przy zmniejszającej się roli wartości duchowych, niekontrolowana masowa motoryzacja, degradacja przestrzeni kulturowej i przyrodniczej oraz gwałtowny wzrost ilości odpadów.
Na zagadnienia te praktycznie przez cały okres zachodzących w Polsce zmian społyczno-gospodarczych wskazywały pozarządowe organizacje ekologiczne, miedzy innymi w raportach nt. realizacji AGENDY 21.
W wyniku debaty ekologicznej Sejm wezwał Radę Ministrów do przedstawienia w terminie do 30 czerwca 2000 roku „Strategii zrównoważonego rozwoju Polski do 2025 roku”.
Nadto stwierdzono, że:
Podkreślając, iż zawarte w Konstytucji RP pojecie „zrównoważonego rozwoju” oznacza taki model rozwoju, w którym zaspokojenie bieżących potrzeb społecznych oraz potrzeb przyszłych pokoleń traktowane będzie równoprawnie, Sejm oczekuje, że przedstawiona przez Rząd „Strategia..” łączyć będzie, w sposób harmonijny, troskę o zachowanie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego narodu z postępem cywilizacyjnym i ekonomicznym, będących udziałem wszystkich grup społecznych. Sejm oczekuje, że opracowanie „Strategii...” zostanie poprzedzone szerokimi konsultacjami, umożliwiającymi włączenie się w prace nad nią wszystkich zainteresowanych organizacji i grup społecznych.
Należy wyra¼nie podkreślić, że nie jest to pierwsza uchwała polskiego parlamentu dotycząca tego tematu. W styczniu 1995 roku Sejm przyjął uchwałę, zalecającą rządowi doskonalenie interdyscyplinarnych i wielostronnych działań w polityce gospodarczej i zagranicznej zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. W marcu 1997 roku Sejm uchwalił rezolucję w sprawie skonkretyzowania działań rządu w realizacji polityki zrównoważonego rozwoju. Także Senat RP zajmował się tą problematyką. Pomimo tak częstej obecności problematyki zrównoważonego rozwoju w polskim parlamencie Ministerstwo Ochrony Łrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa nadal pozostaje osamotnione w ponoszeniu odpowiedzialności za wdrażanie polityki ekologicznej państwa. Łwiadczy o tym fakt opracowywania przez poszczególne resorty własnych strategii i to długofalowych, przed opracowaniem strategii zrównoważonego rozwoju kraju (i to już po uchwale Sejmu na temat „Strategii zrównoważonego rozwoju”). Dotyczy to miedzy innymi Ministerstwa Finansów i Ministerstwa Gospodarki. Kolejnym przykładem lekceważenia uchwał Sejmu jest fakt powołania Komitetu Rady Ministrów ds. Polityki Regionalnej i Zrównoważonego Rozwoju na czele którego stanął Minister Gospodarki (a nie Minister Ochrony Łrodowiska) a cel działania tego komitetu został zdefiniowany jako równomierny rozwój regionów.
Z dniem 1 stycznia 1999 roku zmieniły się także uwarunkowania wdrażania polityki zrównoważonego rozwoju w Polsce, co wynika z wprowadzenia reformy samorządowej. Wprowadzając nowy podział administracyjny kraju (województwa, powiaty, gminy) przekazano nowym strukturom (województwom i powiatom) planowanie regionalne i strategiczne, a tym samym ochronę środowiska. Niejasne jest jak „Strategia zrównoważonego rozwoju Polski do roku 2025” będzie wdrażana na poziomie województw, powiatów czy gmin. Termin opracowania bowiem strategii rozwoju i studium uwarunkowań przestrzennych dla województw, powiatów i gmin wyznaczono na koniec br. podczas gdy „Strategia zrównoważonego rozwoju Polski ”nie ujrzała jeszcze światła dziennego.
Ponadto na szczebel wojewódzki przekazano najbardziej efektywny mechanizm kreowania kontroli realizacji polityki ekologicznej państwa, tj. uzgadnianie ocen oddziaływania na środowisko inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi z jednoczesną rezygnacją przez Ministra Ochrony Łrodowiska z prowadzenia listy biegłych uprawnionych do wykonywania tych ocen i przekazanie ich wojewodom łącznie z mechanizmem weryfikacji biegłych (wykreślanie z listy biegłych w wyniku procedury odwoławczej). Przekazując te kompetencje rząd, który podejmuje szereg zobowiązań międzynarodowych nie zabezpieczył sobie w tym nowym planowaniu regionalnym mechanizmów wpływania na politykę w zakresie ochrony środowiska. Nie jest zrozumiale więc jak rząd wyobraża sobie realizację choćby podpisanych już i ratyfikowanych przez Polskę konwencji w zakresie ochrony powietrza atmosferycznego, skoro o istotnych z tego punktu widzenia inwestycjach będzie się decydować na poziomie województw, bez analizy uwarunkowań emisyjnych dotyczących całego kraju, Dziwne, że w tych warunkach nie pokuszono się choćby o próbę wdrożenia ocen strategicznych.
W związku z tymi zmianami istotnemu ograniczeniu uległ wpływ pozarządowych organizacji ekologicznych na procedurę uzgadniania ocen oddziaływania na środowisko inwestycji szczególnie szkodliwych na etapie warunków zabudowy i zagospodarowania przestrzennego.
1. Międzynarodowe aspekty zarządzania środowiskowego
Zwołana przez ONZ do Rio de Janeiro w Brazylii Konferencja Narodów Zjednoczonych „Łrodowisko i Rozwój” (UNICED) w dniach od 3 do 14 czerwca 1992 roku zaowocowała między innymi „Globalnego Programu Działań” określającego prawa i obowiązki państw w procesie realizacji podstawowych zasad zrównoważonego rozwoju (tzw. AGENDA 21). Konferencja w Rio de Janeiro wyraziła jasno przekonanie, że nie można myśleć o sprawach środowiska, a także o rozwoju społecznym i gospodarczym jako o dziedzinach nie powiązanych z sobą. Deklaracja z Rio zawiera fundamentalne zasady, na których poszczególne państwa winny opierać przyszłe decyzje i politykę uwzględniającą środowiskowe uwarunkowania rozwoju społeczno-gospodarczego. AGENDA 21, obszerny program działań sformułowany z myślą o XXI wieku, przedstawia porozumienie osiągnięte w Rio przez 179 Państw. Jest wzorem globalnego partnerstwa zmierzającego do pogodzenia nierozdzielnych wymagań zdrowego środowiska i zdrowej gospodarki dla wszystkich narodów świata [1].
AGENDA 21 określiła między innymi rolę kół gospodarczych i przemysłu w realizacji idei zrównoważonego rozwoju.
Odpowiedzialna przedsiębiorczość może pełnić poważną funkcję w podnoszeniu wydajności wykorzystania zasobów, w minimalizowaniu odpadów oraz działaniach na rzecz ochrony ludzkiego zdrowia i jakości środowiska.
Najwyższy priorytet musi uzyskać gospodarowanie środowiskiem, ponieważ stanowi klucz do podjęcia działań zapewniających przeżycie. Koła gospodarcze oraz przemysł, stanowiące część tego ruchu, powinny wprowadzić techniki i technologie ograniczające szkodliwy wpływ na środowisko. Ceny towarów i usług powinny w coraz większym stopniu odzwierciedlać koszty ich produkcji związane z ochroną środowiska oraz koszty stosowania obiegów zamkniętych i usuwania odpadów.
Niektórzy światli liderzy biznesu wprowadzają już teraz zasady pełnej odpowiedzialności za produkt w procesie gospodarowania i wykorzystania zasobów. Propagują oni otwartość i dialog ze społeczeństwem, pracownikami oraz przeprowadzają przeglądy ekologiczne, jak również oceny przestrzegania ustawodawstwa i przepisów w zakresie ochrony środowiska. Dobrowolnie podejmują środki mające na celu zapewnienie jak najmniejszego oddziaływania na ludzkie zdrowie i środowisko.
Firmy winny corocznie składać sprawozdania dotyczące wpływu wywieranego przez nie na środowisko oraz na temat wykorzystania energii i zasobów naturalnych. Powinny one przyjąć kodeksy postępowania względem środowiska, takie jak Business Charter on Sustainable Development Międzynarodowej Izby Handlowej lub program Responsible Care.
Rządy powinny:
• wykorzystywać bod¼ce ekonomiczne, ustawodawstwo, normy oraz dostosować administrację do promowania przedsiębiorstw zarządzanych w sposób bardziej zrównoważony, prowadzących „czystszą” produkcję;
• zachęcać do tworzenia funduszy opartych na prywatnym kapitale, aprobującym podwyższony stopień ryzyka, przeznaczonych na przedsięwzięcia w zakresie zrównoważonego rozwoju;
• współpracować z kołami gospodarczymi, akademiami i organizacjami międzynarodowymi w celu wspierania szkoleń dotyczących zarządzania przedsiębiorstwami w powiązaniu z problematyką ochrony środowiska.
Koła gospodarcze oraz przemysł powinny:
• Kształtować taką politykę, której elementem są działania i produkty w mniejszym stopniu wpływające na środowisko;
• zapewnić odpowiedzialne i zgodne z zasadami etyki postępowanie z produktami oraz zarządzanie procesami, uwzględniające ochronę zdrowia, bezpieczeństwo i ochronę środowiska;
• udostępniać swym filiom w krajach rozwijających się, bez nadmiernych opłat, technologie bezpieczne dla środowiska;
• zachęcać swoje filie znajdujące się za granicą do takiej zmiany procedur, aby uwzględniały lokalne warunki ekologiczne i informowały miejscowe władze;
• popierać partnerską współpracę między przedsiębiorstwami, aby pomóc pracownikom mniejszych firm w zdobywaniu umiejętności związanych z biznesem;
• powołać krajowe organy działające na rzecz trwałego rozwoju zarówno w odniesieniu do formalnej społeczności ludzi biznesu, jak i do sektora nieformalnego, do którego należą niewielkie firmy, na przykład rzemieślnicze;
• poszerzać zakres badań i wspierać rozwój technologii bezpiecznych dla środowiska oraz systemów gospodarowania zasobami środowiska.
Koła gospodarcze i przemysł, włączając w to ponadnarodowe korporacje i ich organizacje przedstawicielskie, odgrywają decydującą rolę we wspomaganiu realizacji globalnych celów AGENDY 21 w drodze do zrównoważonego rozwoju.
Dla koordynacji zapisanych w AGENDZIE 21 postanowień i rekomendacji Szczyt Ziemi Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych powołał Komisję Trwałego Rozwoju Narodów Zjednoczonych (UN CSD). Polska uczestniczy w pracach UN CSD od początku jej istnienia.
Wdrożenie AGENDY 21 w Polsce nałożyło się na okres głębokich reform politycznych, społecznych i gospodarczych trwających nieprzerwanie od 1989 roku do dnia dzisiejszego oraz wchodzący w fazę decydującą okres przystosowania Polski do wejścia do Unii Europejskiej.
10 maja 1991 roku, czyli na rok przed Szczytem Ziemi w Rio de Janeiro, Sejm RP przyjął uchwałę „Polityka ekologiczna państwa”. Dokument ten był próbą nowego spojrzenia na ochronę środowiska w warunkach głębokich przemian systemowych. Podstawowym założeniem polityki ekologicznej było przyjęcie zasady trwałego, zrównoważonego rozwoju, odnoszącego się do całej sfery działalności społeczno-gospodarczej, w tym uznanie takich zasad jak: zasada praworządności, likwidacji zanieczyszczeń u ¼ródła, uspołecznienia, ekonomizacji, wspólnego rozwiązywania europejskich i globalnych problemów ochrony środowiska, regionalizacji i zasada wyboru priorytetów.
Przyjęta w czerwcu 1992 roku na Szczycie Ziemi AGENDA 21 w pełni korelowała z „Polityką ekologiczną państwa” uchwaloną w 1991 roku.
Zintegrowanie celów gospodarczych z celami ochrony środowiska jest podstawową zasadą filozofii ekorozwoju. W prawidłowym zarządzaniu ochroną środowiska obowiązuje zasada, że profilaktyka jest zawsze bardziej opłacalna niż naprawianie szkód. Dlatego też, relacje pomiędzy problemami gospodarczymi i środowiskowymi winny być rozpatrywane na jak najwcześniejszym etapie podejmowania decyzji gospodarczych, a działalność gospodarcza winna być ciągle monitorowana i udoskonalana z punktu widzenia ochrony środowiska.
Uznanie w ochronie środowiska zasad praworządności, uspołecznienia i ekonomizacji doprowadziło do sytuacji w której skuteczność i efektywność przedsiębiorstw w ochronie środowiska jest coraz szerzej wykorzystywana do poprawy konkurencyjności firmy oraz zmiany wizerunku producenta na przyjazny dla środowiska. W dążeniu do osiągnięcia sukcesu rynkowego wprowadzane są w przedsiębiorstwach dobrowolne, proekologiczne działania „u ¼ródła”, nazwane Systemem Zarządzania Łrodowiskowego, chroniące przed interwencją władz odpowiedzialnych za ochronę środowiska (ponoszeniem kar za naruszanie wymogów środowiskowych), ograniczające opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska oraz budujące zaufanie konsumenta do firmy.
W okresie dostosowania Polski do warunków Unii Europejskiej i pełnego otwarcia na jej rynki coraz więcej polskich przedsiębiorstw wdraża zasadę czystszej produkcji, normę Zarządzania Jakością ISO 9000 oraz normę Zarządzania Łrodowiskowego ISO 14000. Instrumentami tymi interesują się coraz częściej banki i towarzystwa ubezpieczeniowe. Wzmocnienie i skuteczność działań proekologicznych, ogranicza bowiem ryzyko ekologiczne.
Sukces rynkowy norm systemu zarządzania jakością ISO 9000 był bezpośrednim ¼ródłem pomysłu na stworzenie systemu zarządzania środowiskowego. Wzrastające wymagania co do jakości produktów oraz rosnące koszty kontroli jakości doprowadziły do wprowadzenia koncepcji zintegrowanego zapewnienia jakości, która zakłada, że odpowiednie postępowanie w trakcie prowadzenia procesów w przedsiębiorstwie może zapewnić uzyskanie pożądanych efektów jakościowych. Zapewnienie jakości stało się integralną częścią każdej działalności w przedsiębiorstwie, a nie funkcją kontrolną wykonywaną przez dział kontroli jakości [2].
Idea systemu zarządzania środowiskowego oparta jest na tej samej koncepcji, a celem systemu jest osiągnięcie ciągłej poprawy w odniesieniu do oddziaływania na środowisko.
2. System Zarządzania Łrodowiskowego
Filozofia zarządzania środowiskowego została sformułowana w połowie lat 80-tych w „Kodeksie postępowania w zakresie zarządzania środowiskowego” Niemieckiego Stowarzyszenia na rzecz Zarządzania Łrodowiskiem oraz rozwinięta na początku lat 90-tych w „Karcie biznesu na rzecz zrównoważonego rozwoju” opracowanej przez Radę Biznesu na rzecz Zrównoważonego Rozwoju Międzynarodowej Izby Handlowej [3].
Zarządzanie środowiskowe to te aspekty ogólnej funkcji zarządzania, które dotyczą opracowania, wdrożenia i realizacji polityki i celów środowiskowych jakiejkolwiek jednostki organizacyjnej.
Cechą charakterystyczną zarządzania środowiskowego jest jego zintegrowanie z ogólnym systemem zarządzania przedsiębiorstwem.
System zarządzani środowiskowego to struktura organizacyjna, odpowiedzialność, praktyka postępowania, procedury, procesy i zasoby dla wdrożenia i realizacji zarządzania środowiskowego.
System zarządzania środowiskowego obejmuje strukturę organizacyjną, zasady odpowiedzialności, praktykę postępowania, procedury i zasady konieczne do określenia i wdrożenia określonej polityki ekologicznej przedsiębiorstwa. Celem systemu zarządzania środowiskowego jest spełnienie wymagań lub oczekiwań strony trzeciej, które nie wynikają z faktu zawieranych kontraktów, lecz z obowiązujących przepisów państwowych i lokalnych, oczekiwań wspólnot regionalnych czy opinii publicznej, a nawet sąsiadujących krajów.
Wdrożenie zarządzania środowiskowego na ogół następuje przy wykorzystaniu następujących zasad:
• traktowanie zarządzania środowiskowego jako jednego z priorytetów działalności firmy,
• nawiązywanie i utrzymywanie stałego kontaktu z przedstawicielami stron zainteresowanych ochroną i polepszeniem stanu środowiska,
• ustalenie wymogów i regulacji prawnych w zakresie środowiskowych aspektów działalności przedsiębiorstwa,
• wzbudzenie i rozwinięcie zainteresowania pracowników problemami ochrony środowiska poprzez wyra¼ny podział obowiązków i zakresu odpowiedzialności, szkolenia, samokształcenia itp.,
• planowanie środowiskowe obejmujące cały cykl życia produktu,
• opracowanie procedury dążenia do wyznaczonych poziomów działania,
• zapewnienie koniecznych środków na cele organizacyjne, szkoleniowe, a także inwestycyjne,
• przeprowadzenie oceny działań w zakresie ochrony środowiska.
Wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwach następuje w oparciu o sformalizowane procedury, wzorowane na procedurach W.E. Deminga zastosowanych w zarządzaniu jakością
Procedury zarządzania środowiskowego jako pierwszy opracował Brytyjski Instytut Standaryzacji - norma BS 7750 Zarządzanie środowiskowe, opublikowana 1992 roku. Rozwiązania zastosowane w tej normie w znacznym stopniu zostały powielone Schemacie Audytu i Zarządzania Łrodowiskowego Unii Europejskiej - EMAS. Na tej podstawie tworzono również system norm międzynarodowych ISO 14000 Zarządzanie Łrodowiskowe.
3. EMAS
29 czerwca 1993 roku Komisja Europejska wydała rozporządzenie Nr 1836/93 dotyczące dobrowolnego układu przedsiębiorstw przemysłowych we Wspólnym Schemacie Przeglądu Zarządzania Łrodowiskiem (Eco-menagement and Audit Scheme - EMAS).
10 lipca 1993 roku opublikowano ją jako zarządzenie w Official Journal of European Communities pod nazwą „Zarządzenie Komisji Wspólnot Europejskich w sprawie dopuszczenia do dobrowolnego udziału przedsiębiorstw sektora przemysłowego Wspólnoty w systemie eko-zarządzania i eko-auditu’. EMAS wszedł w życie w kwietniu 1995 roku i jako zarządzenie został automatycznie wprowadzony we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej. Kraje członkowskie Unii Europejskiej miały obowiązek przygotowania systemu akredytacji weryfikatorów systemu zarządzania środowiskowego zgodnie z EMAS oraz systemu rejestracji przedsiębiorstw w rejestrze EMAS.
Punktem wyjścia do podjęcia działań Unii Europejskiej w zakresie zarządzania i przeglądów ekologicznych było hasło „ dobre zarządzanie przedsiębiorstwem powinno integrować w sobie zarządzanie ekologiczne”.
Podstawowym celem EMAS jest stworzenie systemu zarządzania ekologicznego w przedsiębiorstwie opartego na procesie ciągłych usprawnień zarówno w odniesieniu do procesów produkcyjnych jak i technik zarządzania. Cel ten można osiągnąć poprzez opracowanie i wdrożenie w przedsiębiorstwie polityk, programów środowiskowych, systematyczną, obiektywną i okresową ocenę funkcjonowania przedsiębiorstwa.
Proces wdrażania EMAS składa się z 7 etapów:
1. Opracowanie polityki ekologicznej.
2. Przeprowadzenie wstępnego przeglądu przedsiębiorstwa.
3. Opracowanie programu środowiskowego.
4. Wdrożenie systemu ekologicznego zarządzania.
5. Przeprowadzenie przeglądu ekologicznego.
6. Opracowanie deklaracji środowiskowej.
7. Zatwierdzenia i uprawomocnienia.
3.1. Polityka ekologiczna przedsiębiorstwa
Polityka ekologiczna przedsiębiorstwa jest głównym instrumentem ukazującym priorytetowe działania środowiskowe
Polityka ekologiczna powinna:
• stanowić podstawę do określenia celów środowiskowych, zadań, programu i systemu zarządzania,
• nawiązywać do wszystkich zagadnień środowiskowych
• angażować przedsiębiorstwo w praktykę dobrego zarządzania,
• deklarować konieczność spełnienia wszystkich wymagań prawnych z zakresu ochrony środowiska,
• deklarować wdrożenie ciągłych usprawnień w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa w odniesieniu do wymagań środowiskowych
• być zatwierdzona na najwyższym szczeblu systemu zarządzania,
• mieć formę pisemną,
• być dostępna dla całej załogi i lokalnego społeczeństwa,
• być okresowo weryfikowana.
3.2. Wstępny przegląd przedsiębiorstwa
Celem wstępnego przeglądu przedsiębiorstwa jest:
• określenie miejsca występowania negatywnych oddziaływań na środowisko,
• określenie które z tych oddziaływań powinny być zlikwidowane,
• określenie zakresu niezbędnych usprawnień,
• określenie w jakim zakresie zakład dostosowuje się do obowiązujących regulacji prawnych,
• określenie zakresu efektywnego i rzeczywistego zużycia surowców i materiałów oraz wielkości wydalanych zanieczyszczeń stałych, ciekłych i gazowych itp.,
• określenie zmian w polityce środowiskowej przedsiębiorstwa.
Wyniki wstępnego przeglądu przedsiębiorstwa powinny być dokumentowane w formie raportów dotyczących systemu zarządzania, inwentaryzacji surowców, inwentaryzacji odpadów, oceny zużycia energii lub w formie rejestrów wszystkich regulacji prawnych z zakresu ochrony środowiska obowiązujących zakład itp.
Na podstawie zgromadzonych dokumentów, przyjęta polityka środowiskowa przedsiębiorstwa powinna zostać zmieniona lub uzupełniona.
3.3. Program środowiskowy
Program środowiskowy zapewnia realizację celów i zadań związanych z polityką i zdefiniowanych podczas wstępnego przeglądu przedsiębiorstwa. Celem programu jest zagwarantowanie, że wszystkie cele i zadania założone w polityce przedsiębiorstwa zostaną osiągnięte. Założone cele muszą zostać ujęte w harmonogramie.
Program środowiskowy powinien:
• wyznaczać odpowiedzialność za określone cele w każdej jednostce funkcjonalnej i na każdym szczeblu zarządzania przedsiębiorstwem,
• określać środki za pomocą których cele mają być osiągnięte.
W odniesieniu do działań związanych z rozwojem przedsiębiorstwa, rozwojem nowych lub modyfikowaniem istniejących produktów, usług i procesów, powinny zostać opracowane oddzielne programy określające:
• cele ekologiczne jakie mają być osiągnięte,
• mechanizmy ich osiągnięcia,
• procedury postępowania ze zmianami,
• mechanizmy naprawcze.
3.4. System Zarządzania Ekologicznego
System zarządzania ochroną środowiska oznacza tę część ogólnego systemu zarządzania przedsiębiorstwem, która zawiera strukturę organizacyjną, działania, procedury i zasady formułowania oraz wdrażania polityki ekologicznej.
Zgodnie z wymaganiami EMAS system zarządzania w przedsiębiorstwie powinien:
• określać zakres odpowiedzialności za środowisko wśród wszystkich pracowników na wszystkich poziomach,
• oceniać oddziaływanie na środowisko wszystkich działań, procesów i produktów,
• oceniać i monitorować wszystkie obecnie podejmowane działania,
• zapobiegać, eliminować i redukować emisję zanieczyszczeń do środowiska,
• podejmować działania w celu ochrony przed wypadkami, przeciekami, emisjami itp.,
• wdrażać i aktualizować obowiązujące procedury (we współpracy z samorządami lokalnymi),
• kontrolować spełnienie wymogów środowiskowych,
• dostarczać kompletnej informacji do publicznej wiadomości na temat działań środowiskowych przedsiębiorstwa.
System zarządzania przedsiębiorstwem musi być dostatecznie silny by podążać za polityką środowiskową, założonymi celami i programem. Wdrażając system ekologicznego zarządzania, należy przeanalizować istniejący system zarządzania przedsiębiorstwem, w szczególności strukturę organizacyjną i odpowiedzialność na różnych poziomach zarządzania i pracy. Wskazane jest opracowanie pisemnej instrukcji dla każdego pracownika w zakładzie, pracującego na stanowisku, które może powodować oddziaływanie na środowisko. Należy wyznaczyć jednego z członków zarządu przedsiębiorstwa, w celu nadzorowania realizacji programu. Winien on posiadać dostateczną przygotowanie i wiedzę na temat działalności przedsiębiorstwa, tak by mógł podejmować efektywne decyzje finansowe, personalne i technologiczne.
Wszelkie podejmowane działania w ramach systemu powinny być udokumentowane w formie pisemnej: procedury kontrolne, indywidualna odpowiedzialność pracowników, instrukcje pracy, zatwierdzenia zmian dotyczących procesu produkcyjnego, regulacje prawne.
Dokumentacja musi zawierać diagram struktury organizacyjnej ukazujący kto jest odpowiedzialny i za jakie części programu.
System zarządzania ekologicznego musi zawierać zakres działań o charakterze szkoleniowym. Szkolenia mają na celu uświadomienie pracowników przedsiębiorstwa, przedstawienie ich obowiązków w zakresie ochrony środowiska i skutków ich nie wypełniania. W trakcie szkoleń pracownicy powinni zostać zapoznani z podjętymi działaniami, które zapewniają realizację polityki środowiskowej przedsiębiorstwa. Podstawowym efektem szkolenia powinno być lepsze zintegrowanie zarządzania ekologicznego z praktyką pracy przedsiębiorstwa [3].
3.5. Przegląd ekologiczny przedsiębiorstwa
Przegląd ekologiczny przedsiębiorstwa to:
systematyczna, udokumentowana, okresowa i celowa ocena osiągnięć organizacji, systemu zarządzania i procesów stworzonych w celu ochrony środowiska.
Celem przeglądu jest: pomoc w zarządzaniu w celu kontroli wszystkich działań praktycznych, które mogą powodować skutki środowiskowe i pomoc w ich ocenie, czyli w określeniu w jakim zakresie przedsiębiorstwo dostosowało się do swojej własnej polityki środowiskowej. Celem audytu jest również ocena systemu zarządzania i określenie zgodności z polityką środowiskową i programem środowiskowym przedsiębiorstwa, który musi być zgodny z istniejącymi wymaganiami środowiskowymi.
Kierownictwo przedsiębiorstwa określa częstość przeprowadzania przeglądów. Przeglądy muszą być przeprowadzane w odstępach czasu nie dłuższych niż trzy lata. Kierownictwo przedsiębiorstwa powinno także określić procedury audytu.
Procedura przeprowadzenia przeglądu ekologicznego składa się z trzech etapów:
1. Przygotowanie.
2. Przeprowadzenie przeglądu.
3. Działania po przeprowadzeniu przeglądu.
Etap przygotowania obejmuje zapoznanie się z rodzajem prowadzonej działalności w przedsiębiorstwie, z istniejącym systemem zarządzania ochroną środowiska oraz z wynikami poprzednich przeglądów ekologicznych.
Na etapie przeprowadzania przeglądu należy zgromadzić wszystkie dodatkowe dokumenty dotyczące procedur kontrolnych z zakresu ochrony środowiska i przejrzeć je pod kątem efektywności. Po przeanalizowaniu dokumentacji należy zweryfikować uzyskane dane z istniejącą rzeczywistością w przedsiębiorstwie. Podstawą tego typu działań są wywiady z pracownikami przedsiębiorstwa, mające na celu zapoznanie się ze wszystkimi procesami produkcyjnymi, systemami i narzędziami, które były zastosowane w celu poprawy warunków środowiskowych.
Po przeprowadzeniu przeglądu przygotowywany jest pisemny raport dla przedsiębiorstwa. Podstawowymi celami raportu z przeglądu są:
• udokumentowanie efektów przeglądu,
• dostarczenie informacji o stanie realizacji polityki ekologicznej przedsiębiorstwa,
• dostarczenie informacji dotyczącej efektywności i wiarygodności urządzeń do monitorowania oddziaływań zakładu na środowisko,
• wykazanie potrzeb działań naprawczych.
Proces przeglądu ekologicznego kończy się przygotowaniem i wdrożeniem odpowiednich działań naprawczych.
Przegląd ekologiczny przedsiębiorstwa może być przeprowadzany przez osoby zatrudnione w przedsiębiorstwie lub osoby z zewnątrz, podstawowym jednak wymaganiem jest to, że muszą to być osoby kompetentne, bezstronne i wystarczająco niezależne. Zespół przeprowadzający audyt powinien się składać z kilku osób, których specjalności odpowiadają wszystkim obszarom merytorycznym przeglądu.
3.6. Deklaracja środowiskowa
Jedną z najważniejszych cech systemu EMAS jest wymóg publikowania deklaracji środowiskowej, która powinna być zatwierdzona przez akredytowanych i niezależnych weryfikatorów. Oświadczenie musi zostać opublikowane przed pierwszą rejestracją EMAS i potem na koniec każdego pełnego przeglądu. W niektórych przypadkach, w zależności od charakteru przedsiębiorstwa i odpowiedzialności środowiskowej, weryfikatorzy mogą nakazać wykonanie pełnego oświadczenia co roku.
Oświadczenie środowiskowe powinno zawierać:
• charakterystykę działań, które są podejmowane w przedsiębiorstwie,
• dane o emisji zanieczyszczeń, ilości gromadzonych odpadów,
• dane o zużyciu surowców, energii i wody,
• informacje o wszystkich innych znaczących oddziaływaniach na środowisko,
• znaczące zmiany w polityce, programie czy samym przedsiębiorstwie od czasu opracowania ostatniego oświadczenia,
• przewidywany termin opracowania następnego oświadczenia,
• dane akredytowanych weryfikatorów, którzy zatwierdzili oświadczenie.
3.7. Weryfikacji i ocena systemu EMAS
Ostatnim krokiem procesu wdrażania EMAS jest ocena oświadczenia środowiskowego przez zewnętrznych akredytowanych weryfikatorów. Weryfikatorzy muszą być osobami akredytowanymi przez EMAS i kompetentnymi do oceny osiągnięć danego przedsiębiorstwa.
Ocenę systemu EMAS przeprowadza się zgodnie z następującymi wymaganiami:
• oceny może dokonywać akredytowany weryfikator,
• polityka przedsiębiorstwa musi odpowiadać wymaganiom EMAS,
• program i system zarządzania musi odpowiadać wymaganiom EMAS,
• procedury przeglądu muszą być ocenione z punktu technicznego,
• techniczne wady muszą zostać zlikwidowane,
• zmiany i uzupełnienia w oświadczeniu muszą zostać zatwierdzone przez weryfikatorów.
W procesie zatwierdzania systemu EMAS weryfikatorzy będą sprawdzać i oceniać:
• czy polityka zakładu, organizacja systemu, program środowiskowy, stosowane procedury i system audytingu działają efektywnie,
• czy wszystkie wykorzystane procedury oraz metody przeglądu ekologicznego są poprawne z technicznego punktu widzenia,
• czy wszystkie informacje, które zostały dostarczone są kompletne, czy zostały zidentyfikowane wszystkie obszary o znaczącym oddziaływaniu przedsiębiorstwa na środowisko.
Przygotowując raport końcowy weryfikatorzy zwracają uwagę na wszystkie wypadki niezgodności i techniczne defekty w procedurach przedsiębiorstwa, oraz określają niezbędne uzupełnienia w oświadczeniu.
Jeżeli weryfikatorzy podpisali się pod oświadczeniem środowiskowym, to przedsiębiorstwo jest gotowe do zgłoszenia swojej rejestracji w EMAS.
4. Seria norm ISO 14000
W 1991 roku powstała w Międzynarodowej Organizacji ds. Standaryzacji (ISO) Strategiczna Grupa ds. Łrodowiska (SAGE). W 1992 roku powołano Komitet Techniczny 207 (TC 207) odpowiedzialny za opracowanie norm w następujących dziedzinach:
• systemy zarządzania środowiskowego,
• audity środowiskowe
• ocena wyników działań na rzecz środowiska,
• znakowanie (eko-etykietowanie) wyrobów,
• analiza cyklu życia,
• aspekty ekologiczne w normalizacji produktów,
• słownictwo i definicje.
Komitet składa się z sześciu podkomitetów oraz grupy roboczej. Każdy z podkomitetów pracuje nad zagadnieniami dotyczącymi wymienionych powyżej dziedzin. I tak:
• Podkomitet 1 - opracował normy ISO 14001 i ISO 14004 dotyczące systemu zarządzania środowiskowego,
• Podkomitet 2 - opracował normy ISO 14010 i ISO 14011 dotyczące auditów środowiskowych i auditów sytemu zarządzania środowiskowego,
• Podkomitet 3 - pracuje nad normami ISO 14024, ISO 14021-23, ISO 14020 dotyczącymi eko-etykiet i kryteriów ich przyznawania,
• Podkomitet 4 - pracuje nad normami ISO 14031 dotyczącymi oceny efektywności działań na środowisko,
• Podkomitet 5 - pracuje nad normami ISO 14040, ISO 14041, ISO 14042, ISO 14043 dotyczącymi analizy cyklu życia produktu,
• Podkomitet 6 - ma za zadanie ujednolicenie słownictwa i terminologii we wszystkich planowanych normach - ISO 14050.
Grupa Robocza opracowała ISO Guid 64 - dokument zawierający wskazówki dla osób opracowujących normy techniczne.
Wszystkie opracowane i planowane normy, za wyjątkiem ISO 14001, mają charakter poradników i mają ułatwić przedsiębiorstwom optymalizację działań na rzecz ochrony środowiska. Tylko norma ISO 14001 stanowi podstawe do wydania certyfikatu zgodności. Pozostałe normy stanowią zestaw wskazówek, wytycznych i narzędzi dla przedsiębiorstw do ich wewnętrznego użytku [2].
ISO 14001 - „Systemy zarządzani środowiskowego. Wymagania z wytycznymi stosowania” i ISO 14004 - „Systemy zarządzania środowiskowego. Ogólne wytyczne dotyczące zasad, systemów i technik pomocniczych” zostały wydane we wrześniu 1996 roku. W kwietniu 1997 roku norma ISO 14001 została przyjęta przez Europejski Komitet Normalizacji (CEN) i funkcjonuje w Unii Europejskiej jako EN ISO 14001.W Polsce opracowano obecnie projekt normy PrPN - ISO 14001.
4.1. Norma ISO 14001
Ideą wiodącą normy ISO 14001 jest ciągłe doskonalenie. Jest to proces ciągłego poprawiania SZŁ, którego celem jest doskonalenie ogólnej działalności środowiskowej, niekoniecznie we wszystkich obszarach działania jednocześnie, wynikający z ciągłych wysiłków zmierzających do poprawy w zgodzie z polityką środowiskową organizacji. Dla realizacji tej idei norma przewiduje model „spirali ciągłego doskonalenia”.
Norma ISO 14001 jest normą [5]:
• ogólnego znaczenia - może być stosowana przez każdą organizację,
• pro-aktywna - zmierza do zapobiegania szkodliwym oddziaływaniom na środowisko poprzez przewidywanie ryzyka szkodliwości środowiskowej’
• rozwojowa - jej celem jest ciągłe doskonalenie efektów działalności prośrodowiskowej,
• dobrowolna - lecz jej przepisy stają się obowiązujące, gdy norma zostanie przyjęta,
• oparta na systemach wspieranych przez udokumentowane procedury.
Pierwszym podstawowym krokiem przy wdrażaniu normy ISO 14001 w przedsiębiorstwie jest uzyskanie poparcia i pozytywnej decyzji naczelnego kierownictwa dotyczącej zagadnienia wprowadzenia systemu zarządzania środowiskowego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001.
Najważniejsze wymagania normy ISO14001 dotyczące szczegółów Systemu Zarządzania Łrodowiskowego zawarte są w rozdziale 4 normy.
4.2. Polityka środowiskowa
Polityka jest publiczną deklaracją i zobowiązaniem jednostki organizacyjnej do podejmowania działań na rzecz ochrony środowiska. Polityka środowiskowa przedsiębiorstwa powinna zostać opracowana przez kadrę kierowniczą. Norma wymaga aby w polityce środowiskowej znalazła się między innymi deklaracja ciągłej poprawy i zapobiegania zanieczyszczeniu oraz deklaracja przestrzegania przepisów w zakresie ochrony środowiska. Istnieje obowiązek publicznego zaprezentowania polityki środowiskowej przedsiębiorstwa. To wymaganie stanowi o skuteczności funkcjonowania SZŁ, gdyż opublikowanie polityki jest zabezpieczeniem, że będzie ona realizowana bez względu na okoliczności i bieżące trudności.
4.3. Planowanie
4.3.1. Aspekty środowiskowe
Aspekty środowiskowe to wszelkie zagadnienia związane z oddziaływaniem jednostki organizacyjnej na środowisko. Aspekty środowiskowe odnoszą się do elementów działalności organizacji, produktu lub usługi, który może mieć korzystny lub niekorzystny wpływ na środowisko. Aspekty środowiskowe dotyczą działalności, produktów i usług:
• które mają lub mogą mieć znaczący wpływ na środowisko;
• które mogą być kontrolowane i na które można wpływać;
• które powinny być aktualizowane;
• które są rozważane przy określeniu celów środowiskowych
Aneks do normy zaleca przeprowadzenie wstępnego przeglądu środowiskowego, który umożliwi zidentyfikowanie wszystkich pośrednich i bezpośrednich aspektów środowiskowych związanych z działalnością organizacji, produktami oraz usługami.
Zaleca się, aby organizacje określiły, jakie są ich aspekty środowiskowe, biorąc pod uwagę dane wejściowe i dane wyjściowe związane z ich bieżącą, odpowiednią przeszłą działalnością, wyrobami i usługami.
Zaleca się aby proces identyfikowania znaczących aspektów środowiskowych związanych z działaniami w jednostkach operacyjnych, gdzie to właściwe, uwzględniał:
• emisje do atmosfery,
• odprowadzanie ścieków,
• zarządzanie odpadami,
• zanieczyszczanie gruntu,
• zużycie surowców i zasobów naturalnych,
• inne kwestie związane z lokalnym środowiskiem i społeczeństwem.
Proces identyfikacji aspektów środowiskowych powinien uwzględniać oddziaływania środowiskowe mogące powstawać w wyniku normalnych warunków działania, anormalnych warunków działania (np. zatrzymanie i uruchomienie procesów) oraz sytuacji awaryjnych.
Aby określić aspekt należy wybrać działalność lub proces, które powinny być:
1. dostatecznie obszerne do przeprowadzenia znaczących badań;
2. dostatecznie małe, żeby mogły być dobrze zrozumiane.
Aspekty można określać według procesów, według urządzeń, pod względem operacji, czy też rodzaju aspektu. Aspekty powinny być aktualizowane w zależności od zmian wprowadzanych w technologii, produkcie lub usłudze.
Procedura identyfikacji znaczących aspektów środowiskowych wymaga utworzenia tzw. rejestru wszystkich aspektów lub tylko znaczących aspektów środowiskowych. O tym czy dany aspekt zostanie uznany za znaczący mogą decydować nie tylko kryteria czystości środowiska, ale również inne np. wpływ na wizerunek firmy.
Konieczne jest opracowanie i wdrożenie procedury aktualizującej informacje dotyczące istotnych aspektów środowiskowych.
Certyfikat zgodności z ISO 14001 wydany przez firmę certyfikacyjną gwarantuje, że przedsiębiorstwo zidentyfikowało faktycznie wszystkie aspekty środowiskowe i wybrało do dalszej pracy rzeczywiście najistotniejsze dla swojej działalności.
4.3.2. Wymagania prawne i inne
Warunkiem koniecznym dla certyfikacji systemu zarządzania środowiskowego na zgodność z ISO 14001 jest spełnienie wymagań prawnych i innych dotyczących działania jednostki. Norma wymaga opracowania i wdrożenia procedury zbierania i uaktualniania informacji dotyczących prawa środowiskowego. Przedsiębiorstwo musi stworzyć i aktualizować rejestr aktualnych wymagań prawnych oraz oceniać ich relację z działalnością prowadzoną w zakładzie.
4.3.3. Cele i zadania
Norma ISO 14001 wymaga, aby jednostka przyjęła i udokumentowała cele i zadania środowiskowe. Cele i zadania środowiskowe powinny wynikać z polityki środowiskowej jednostki i odnosić się do istotnych aspektów środowiskowych.
Przy ustalaniu celów należy brać pod uwagę m.in.:
• wymagania prawne i inne;
• znaczące aspekty środowiskowe;
• możliwości technologiczne i finansowe;
• opinie zainteresowanych stron.
Aneks do normy zaleca, aby cele i zadania były, gdzie to możliwe, określone ilościowo i możliwe do mierzenia. Sugerowane jest także wyznaczanie celów i zadań przy zastosowaniu koncepcji najlepszej dostępnej i ekonomicznie uzasadnionej technologii. Po osiągnięciu wyznaczonych celów jednostka przyjmuje kolejne cele i zadania w tym samym lub w innych obszarze. Jest realizacja wymaganego przez normę ciągłego doskonalenia się.
Analiza celów i zadań środowiskowych pozwala prześledzić działania przedsiębiorstwa w poprzednich okresach i sprawdzić czy odnoszą się one do zidentyfikowanych wcześniej znaczących aspektów środowiskowych.
4.3.4. Program zarządzania środowiskowego
Osiąganie celów i realizacja zadań środowiskowych wymaga opracowania szczegółowego planu działania zwanego w normie programem zarządzania. Plan ten ma na celu określenie:
• osób odpowiedzialnych za dane zadanie;
• metody realizacji;
• terminy realizacji poszczególnych zadań;
• środki przeznaczone na realizację zadania;
W przypadku wprowadzenia nowych rozwiązań w jednostce program powinien być modyfikowany z uwzględnieniem tych zmian.
4.4. Wdrożenie i funkcjonowanie
4.4.1. Struktura i odpowiedzialność
Norma wymaga aby struktura i odpowiedzialność związana z Systemem Zarządzania Łrodowiskowego była ściśle określona i udokumentowana. Kierownictwo jednostki ma za zadanie zapewnienia niezbędnych dla wdrożenia systemu zasobów. Zasoby te obejmują odpowiednią liczbę wykwalifikowanych pracowników, dostęp do technologii oraz środki finansowe. Kierownictwo jednostki musi powołać Pełnomocnika ds. SZŁ. Pełnomocnik ma za zadanie przyjąć odpowiedzialność za całokształt funkcjonowania systemu, zgodnie z wymaganiami normy i występować w imieniu kierownictwa w sprawach związanych z systemem. Pracownicy muszą znać swoje zadania w zakresie systemu.
W aneksie do ISO 14001 znajduje się uwaga o tym, w działania związane z zarządzaniem środowiskowym powinni być zaangażowani wszyscy pracownicy i nie jest właściwe przypisywanie wszystkich odpowiedzialności do istniejącego działu ochrony środowiska. W system powinni być zaangażowani także przedstawiciele ścisłego kierownictwa.
4.4.2. Szkolenie, świadomość i kompetencje
Jednostka w ramach systemu zarządzania środowiskowego powinna zapewnić odpowiednią wiedzę i świadomość pracowników, szczególnie tych, których zadania związane są z wpływem na środowisko. Organizacja powinna opracować i wdrożyć procedurę dotyczącą identyfikacji potrzeb szkoleń pracowników, opracować i realizować plan szkoleń, uwzględniają różnice ich zawartości w zależności od charakteru wykonywanej pracy i zaangażowania w działania objęte systemem.
Należy zapewnić, że wszyscy pracownicy zdają sobie sprawę z:
• wagi zgodności z polityką środowiskową i procedurami oraz wymaganiami systemu zarządzania środowiskowego;
• znaczących wpływów na środowisko, faktycznych lub potencjalnych, wynikających z ich działalności, a także korzyści środowiskowych wynikających z poprawy działania personelu;
• ich roli i odpowiedzialności w osiąganiu zgodności z polityką środowiskową i procedurami oraz z wymaganiami systemu zarządzania środowiskowego, łącznie z wymaganiami związanymi z gotowością na wypadek awarii i postępowaniem poawaryjnym;
• potencjalnych konsekwencji nieprzestrzegania ustalonych procedur operacyjnych.
Anek do ISO 14001 sugeruje też wymagani4e od podwykonawców odpowiedniego przeszkolenia pracowników.
4.4.3. Komunikowanie się
Norma stanowi, że: organizacja powinna ustanowić procedury, w celu:
a) wewnętrznego komunikowania się pomiędzy różnymi poziomami i funkcjami organizacji,
b) otrzymywania, dokumentowania i udzielania informacji w związku z komunikowaniem się z zainteresowanymi zewnętrznymi stronami.
Zgodnie z aneksem do normy zaleca się aby organizacja wdrożyła procedurę otrzymywania, dokumentowania i reagowania na odpowiednie informacje i zapytania od zainteresowanych stron. Procedura ta może obejmować dialog z zainteresowanymi stronami oraz rozważanie ich obaw. Zgodnie z definicją normy strona zainteresowana to: jednostka lub grupa związana z działalnością środowiskową organizacji, albo na którą ma wpływ działalność środowiskowa organizacji.
Procedura komunikowania się powinna zapewniać, że informacje od kierownictwa sprawnie docierają do wszystkich pracowników, a uwagi i zapytania załogi trafiają do kierownictwa. Pracownicy wszystkich szczebli są ¼ródłem bardzo ważnych informacji o szczegółach funkcjonowania przedsiębiorstwa. Należy zapewnić, aby ten kapitał został skutecznie sprzężony z innymi elementami SZŁ.
Jednostka organizacyjna jest zobowiązana do opracowania i wdrożenia procedury pozwalającej na sprawny przepływ informacji zarówno wewnątrz jednostki, jak i z tzw. zainteresowanymi stronami. Zainteresowanymi stronami mogą być urzędy instytucje, służby ochrony środowiska, okoliczni mieszkańcy, grupy ekologiczne, dostawcy, klienci i inni. Zainteresowane strony mogą wyrażać swoje opinie, zapytania, skargi i uwagi. Powinny być one brane pod uwagę przy ocenie aspektów środowiskowych i opracowywaniu planu działania.
4.4.4. Dokumentacja Systemu Zarządzania Łrodowiskowego
celem prowadzenia dokumentacji systemu jest opisanie zasadniczych elementów systemu oraz ułatwienie dostępu do innych związanych z nimi dokumentów. W aneksie do ISO 14001 zwraca się uwagę, że zadaniem systemu jest ograniczenie negatywnego oddziaływania na środowisko, a nie tworzenie skomplikowanego systemu - tworzenie dokumentów. Dokumentacja powinna być pomocna w działaniu, a nie stwarzać dodatkowe obciążenia dla osób ją prowadzących. W normie znajduje się tylko kilka wyra¼nie sformułowanych wymaganych dokumentów, są to: polityka środowiskowa, cele i zadania, zakres obowiązków i odpowiedzialności, procedury badań i monitorowania, oceny zgodności z prawem oraz zapisy ze szkoleń, auditów systemu oraz przeglądu kierownictwa. Norma wymaga także udokumentowania procedur w obszarach, gdzie ich brak mógłby doprowadzić do niezgodności z polityką środowiskową, celami i zadaniami. Przedsiębiorstwo samo decyduje jakie to obszary.
4.4.5. Nadzór nad dokumentacją
Należy zapewnić, że:
• dokumenty mogą być łatwo zlokalizowane;
• dokumenty są okresowo przeglądane, weryfikowane oraz aprobowane przez uprawnione osoby;
• aktualne wersje dokumentów są dostępne na stanowiskach, gdzie jest to ważne dla funkcjonowania SZŁ;
• zdezaktualizowane dokumenty są natychmiast wycofywane ze stosowania;
• zdezaktualizowane dokumenty, przechowywane w celu archiwizacji, są odpowiednio oznaczone.
4.4.6. Sterowanie operacyjne
Sterowanie operacyjne polega na prowadzeniu kluczowych działań i procesów (związanych ze znaczącymi aspektami środowiskowymi) w warunkach kontrolowanych.
Powinno się to odbywać poprzez:
• wprowadzenie procedur działania;
• przyjęcie kryteriów oceny wykonywania tych działań;
• opracowanie procedur działania dla dostawców towarów i usług, jeżeli mogą one ograniczyć negatywne oddziaływanie przedsiębiorstwa na środowisko.
Wymagane jest, aby procesy, które mają (lub mogą mieć) znaczący wpływ na środowisko były prowadzone zgodnie z udokumentowanymi procedurami.
4.4.7. Gotowość na wypadek awarii i postępowanie poawaryjne
Norma wymaga identyfikacji wszystkich potencjalnych sytuacji awaryjnych i odpowiednie przygotowanie do nich. Norma wymaga posiadania planu awaryjnego. Procedury w zakresie sytuacji awaryjnych powinny określać:
• zakresy odpowiedzialności i kompetencji do podejmowania działań w sytuacjach awaryjnych;
• informacje dotyczące służb ratowniczych;
• przepływ informacji (zewnętrzny i wewnętrzny);
• plany działania (w zależności od sytuacji);
• informacje dotyczące materiałów niebezpiecznych;
• wymagane przeszkolenie pracowników.
Norma sugeruje przeprowadzenie okresowych prób alarmowych.
W większości przedsiębiorstw istnieją plany alarmowe, ale skupiają się na ratowaniu życia, zdrowia i mienia. W przedsiębiorstwach, które wdrożyły SZŁ procedury te powinny również obejmować działania zapobiegające lub ograniczające wpływy ewentualnych awarii na środowisko. W ramach tych procedur przedsiębiorstwo powinno analizować przyczyny zaistniałych wypadków, oznacza to sporządzanie raportów z tego typu zdarzeń.
4.5. Działania sprawdzające i korygujące
4.5.1. Monitorowanie i pomiary
Monitoring oddziaływania organizacji na środowisko jest to system zbierania, przetwarzania, analizowania i interpretowania danych na temat oceny skali i zasięgu zmian wywołanych w środowisku w wyniku jej działalności.
ISO 14001 wymaga kontrolowania pomiarów związanych ze znaczącymi oddziaływaniami na środowisko. Norma wymaga aby procedura opisująca monitorowanie i pomiary była udokumentowana i zawierała obowiązek sporządzania zapisów dotyczących wyników badań. Część pomiarów jest wymagana przez przepisy prawne, ale są także obszary, gdzie oddziaływanie na środowisko jest znaczące, lecz przepisy nie wymagają takich pomiarów. Ten sam punkt normy wymaga, aby urządzenia pomiarowe były kalibrowane oraz aby przedsiębiorstwo opracowało i wdrożyło udokumentowane procedury okresowej kontroli zgodności z przepisami.
4.5.2. Niezgodności i działania korygujące i zapobiegające
Badanie niezgodności powinno doprowadzić do ustanowienia i udokumentowania mechanizmu przyczynowo - skutkowego ich występowania. Badanie niezgodności powinno obejmować:
• identyfikacje przyczyn niezgodności;
• określenie koniecznych działań korygujących;
• przeprowadzenie działań zabezpieczających przed powtórnym wystąpieniem niezgodności;
• zapisanie w procedurach zmian wynikających z działań korygujących.
Ani system zarządzania, ani operacje i procesy nie są doskonałe. Zawsze istnieje możliwość wykrycia niedoskonałości i możliwości ulepszeń. Norma wymaga opracowania i wdrożenia procedur pozwalających na korygowanie błędów i zapobieganie im w przyszłości.
4.5.3. Zapisy
Zapisy są ewidencją odbywających się w przedsiębiorstwie procesów, szczególnie tych, które są związane z oddziaływaniem na środowisko. Norma wymaga bezpośredniego prowadzenia zapisów z przeprowadzonych szkoleń i auditów systemu oraz przeglądu kierownictwa.
Norma wymaga aby zapisy były prowadzone i przechowywane w sposób zapewniający upoważnionym osobom łatwy do nich dostęp i jednocześnie zabezpieczający je przed zniszczeniem i stratą.
4.5.4. Audit Systemu Zarządzania Łrodowiskowego
Przedsiębiorstwo ma obowiązek opracować procedury prowadzenia okresowych auditów systemu zarządzania środowiskowego. Celem auditu jest:
• sprawdzenie, czy działania w zakresie SZŁ są zgodne z założeniami, m.in. wymaganiami normy ISO 14001, polityką środowiskową, celami i zadaniami;
• sprawdzenie, czy system został prawidłowo wprowadzony i sprawnie funkcjonuje, tzn. m.in. sprawdzenie, czy działania przebiegają zgodnie z ustalonymi procedurami;
• dostarczenie kierownictwu informacji dotyczących wyników auditu.
Częstotliwość prowadzenia auditów powinna być uzależniona od wpływu przedsiębiorstwa na środowisko oraz wyników poprzedniego auditu. W aneksie do ISO 14001 stwierdza się, że auditu wewnętrznego mogą również dokonywać osoby spoza przedsiębior
|
|
|
Zaloguj się, żeby móc dodawać komentarze.
|
|
|
Dodawanie ocen dostępne tylko dla zalogowanych Użytkowników.
Proszę się zalogować lub zarejestrować, żeby móc dodawać oceny.
Brak ocen.
|
|
|
|
